Non take-up van sociale rechten: hoe kunnen we dit oplossen?

De non take-up van sociale rechten, de situatie waarbij mensen geen gebruik maken van de rechten of diensten waar ze recht op hebben, is verontrustend in Brussel. Wat zijn de oorzaken en vooral de gevolgen voor kwetsbare groepen? Er zijn mogelijke oplossingen in kaart gebracht om de toegang tot rechten voor iedereen te garanderen. Analyse en duiding door Laurence Noël, wetenschappelijk medewerker bij het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Vivalis. 

De non take-up van sociale rechten verwijst naar elke situatie waarin iemand geen gebruik maakt van de rechten of diensten waar hij of zij recht op heeft. Dit fenomeen werd bestudeerd in het kader van het Brussels armoederapport, opgesteld door het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Vivalis.  

"De sociale rechten die onder de loep werden genomen, zijn het recht op sociale bijstand, huisvestingssteun, werkloosheidsuitkeringen, gezondheidszorg, opleiding en financiële, materiële sociale prestaties of dienstenprestaties", aldus Laurence Noël, auteur van dit rapport.  

Oorzaken van non take-up 

Er zijn tal van redenen waarom mensen geen gebruik maken van hun sociale rechten: hun situatie, hun middelen, administratieve, institutionele en wetgevende factoren, verschillende soorten discriminatie, overheidsbeleid, enz.  

"De socio-administratieve statuten wijzigen alsmaar vaker en dit verhoogt het risico op non take-up. Deze veranderingen houden verband met de klassieke sociale risico's (verlies van werk, ziekte, ongeval), wijzigingen in de gezinssituatie (scheiding, overlijden, geboorte, enz.), overgangen in het leven (eerste stappen op de arbeidsmarkt of in het studentenleven, overgang naar het pensioen, enz.) en met de verplichtingen die voortvloeien uit activeringsmaatregelen (aanvaarden van een baan of opleiding)", legt Laurence Noël uit.  

De frequente overgang tussen werk, opleiding, en sociale uitkeringen brengt systematische problemen met zich mee voor het behoud of de take-up van rechten. Redenen zijn onder andere de onmogelijkheid om een gesprekspartner te bereiken, de wachttijden, de vele stappen, de juridische complexiteit en een gebrek aan opvolging, wettelijke reactietijden die zijn verstreken, enz.   

Impact van de dematerialisering van de diensten  

De dematerialisering van private en overheidsdiensten, versneld door de gezondheidscrisis, heeft ook de non take-up van sociale rechten verergerd.  

"De gevolgen van de dematerialisering van diensten en procedures zijn aanzienlijk voor de toekenning en het behoud van sociale rechten. Sindsdien is de kwestie op de politieke agenda gezet, met vaststellingen en antwoorden op alle beleidsniveaus: lokaal, regionaal, federaal, Europees en internationaal," vervolgt ze. 

Situaties en gevolgen van non take-up 

Afhankelijk van de sociale rechten die in het rapport worden onderzocht, hebben gevallen van non take-up ernstige gevolgen. "Gevallen van non take-up duren steeds langer en leiden bijvoorbeeld tot verlies van inkomen en huisvesting, maar uiteindelijk ook tot verlies van rechten (niet in aanmerking meer komen voor een recht) en uitsluiting van rechten", verklaart de onderzoeker.  

De non take-up doet mensen in armoede belanden en de gevolgen zijn het grootst voor de meest kwetsbaren.  

"Kansarme Brusselaars die in (grote) armoede leven, worden bijzonder hard getroffen als het gaat om een aantal fundamentele sociale rechten. Heel vaak doorlopen gebruikers tegelijkertijd verschillende situaties van non take-up: het niet kennen van hun rechten, het niet-vragen, geen toegang en het niet-voorstellen", dixit Laurence Noël.   

Mogelijke oplossingen  

Om de situatie te verbeteren, werden verschillende maatregelen voorgesteld door de geïnterviewde professionals. Onder hen personeel van overheidsdiensten, maatschappelijk assistenten, juristen die gespecialiseerd zijn in rechtsbijstand, mensen die werken voor ziekenfondsen, vakbonden, opleidingsdiensten, diensten voor verschillende sociale steunmaatregelen, enz. Het zou met name raadzaam zijn om de toegang tot aanvragen voor uitkeringen te vereenvoudigen, de regelgeving te vereenvoudigen, de procedures te harmoniseren, toegankelijke loketten te behouden, eenvoudige taal te gebruiken voor schriftelijke communicatie, het systeem van sociale zekerheid en sociale bijstand te verbeteren en grondig na te denken over proactieve praktijken van overheidsdiensten en verenigingen.  

Er wordt ook gepleit voor een "automatisering van rechten". Hiervoor is echter een menselijke controle van de gegevens vereist om de nauwkeurigheid ervan te garanderen. "Een betere coördinatie van de gegevensuitwisseling tussen overheidsadministraties en beleidsniveaus is wenselijk. Professionals hebben ook gewezen op de behoefte aan een snellere toegang tot gegevens, de noodzaak om sneller beslissingen te nemen over het (niet) in aanmerking komen en om automatische schrappingen of afsluiting van rechten te voorkomen", voegt ze eraan toe. 
 
Voor meer informatie raadpleeg het volledige rapport "Inzichten in non take-up van de sociale rechten en in sociale onderbescherming in het Brussels Gewest".